در نظام مالی هر کشور، ابزارهایی برای تامین مالی دولت‌ها و بخش خصوصی طراحی شده‌اند که بتوانند ضمن جذب سرمایه‌های خرد و کلان، توسعه زیرساخت‌ها و فعالیت‌های اقتصادی را تسهیل کنند. یکی از این ابزارها در ایران، اوراق مشارکت است. بازار اوراق مشارکت طی سال‌های اخیر به یکی از ارکان مهم بازار سرمایه و سیاست‌گذاری پولی و مالی تبدیل شده است. اما بازار اوراق مشارکت دقیقاً چیست و چه نقشی در اقتصاد ایفا می‌کند؟
برای درک بیشتر این موضوع تا انتهای مقاله همراه ما باشید.
تعریف اوراق مشارکت
اوراق مشارکت نوعی ابزار مالی اسلامی و زیرمجموعه‌ای از صکوک است که با هدف جذب سرمایه برای اجرای پروژه‌های مختلف در حوزه‌های دولتی یا خصوصی، مانند طرح‌های عمرانی، زیربنایی و اقتصادی منتشر می‌شود. این اوراق دارای مدت‌زمان مشخص و ارزش اسمی ثابتی هستند و در طول دوره سرمایه‌گذاری، سودی به‌صورت دوره‌ای و علی‌الحساب به دارندگان آن پرداخت می‌شود. در پایان دوره، پس از تسویه کامل، اصل مبلغ اوراق به سرمایه‌گذاران بازگردانده شده و رابطه مالی آن‌ها با ناشر خاتمه می‌یابد. در برخی موارد، سود قطعی نیز پس از محاسبات نهایی و بسته به عملکرد پروژه، به دارندگان اوراق تخصیص داده می‌شود.
مهم‌ترین ویژگی‌های اوراق مشارکت
در این بخش، با مهم‌ترین ویژگی‌هایی آشنا می‌شویم که اوراق مشارکت را به ابزاری مطمئن و جذاب برای سرمایه‌گذاری تبدیل کرده‌اند.
۱. مشخص بودن نام یا بی‌نام بودن اوراق
اوراق مشارکت ممکن است با نام یا بی‌نام منتشر شوند. اوراق با نام به فرد مشخصی تعلق دارند و در صورت گم شدن یا سرقت، حقوق مالی آن قابل انتقال به فرد دیگری نیست. اما در مقابل، اوراق بی‌نام همانند پول نقد در وجه حامل هستند؛ بنابراین مالکیت آن‌ها با در دست داشتن فیزیکی اوراق تعیین می‌شود. این ویژگی سبب می‌شود اوراق بی‌نام نیازمند دقت بیشتری در نگهداری باشند.
2. مدت‌دار و دارای ارزش اسمی ثابت
سرمایه‌گذار در زمان خرید، مبلغی نزدیک یا حتی کمتر از ارزش اسمی می‌پردازد و در پایان دوره، اصل سرمایه به وی بازگردانده می‌شود. سود حاصل از این تفاوت، به‌ویژه در بازار ثانویه، ممکن است برای برخی سرمایه‌گذاران جذابیت بیشتری ایجاد کند.
3. پرداخت سود علی‌الحساب با امکان تعدیل در پایان
سود پرداختی به دارندگان این اوراق به‌صورت علی‌الحساب بوده و در فواصل زمانی مشخص (معمولاً سه‌ماهه) پرداخت می‌شود. در پایان دوره و با اتمام پروژه، ناشر موظف است سود نهایی (قطعی) را محاسبه کرده و در صورت بیشتر بودن آن نسبت به سود علی‌الحساب، مابه‌التفاوت را به سرمایه‌گذاران پرداخت نماید. اگرچه در عمل، چنین تعدیلی به‌ندرت اتفاق می‌افتد، اما وجود این امکان سبب شفافیت بیشتر در فرآیند بازدهی می‌شود.
4. معاف از مالیات
یکی از جذاب‌ترین ویژگی‌های اوراق مشارکت، معافیت از پرداخت مالیات بر سود دریافتی است. این مزیت مالی باعث شده بسیاری از سرمایه‌گذاران محافظه‌کار به‌خصوص در شرایط تورمی، به سمت این اوراق گرایش پیدا کنند
5. وجود ضامن و ریسک پایین‌تر
در ساختار اوراق مشارکت، معمولاً نهاد یا بانکی به عنوان ضامن پرداخت سود و اصل سرمایه معرفی می‌شود. همین ویژگی باعث می‌شود این ابزار مالی در مقایسه با سایر اوراق بهادار پرریسک‌تر، مانند سهام، از ریسک کمتری برخوردار باشد. البته این کاهش ریسک معمولاً با کاهش نسبی در نرخ بازدهی همراه است. با این حال، سود این اوراق اغلب بالاتر از سود سپرده‌های بانکی تعیین می‌شود تا جذابیت سرمایه‌گذاری را افزایش دهد.
۶. امکان معامله در بازار ثانویه
اگر اوراق قابل معامله در بورس یا فرابورس باشند، مانند سهام، خرید و فروش آن‌ها از طریق سامانه معاملات انجام می‌شود. در صورتی که اوراق قابل معامله در بازار سرمایه نباشند، دارندگان آن می‌توانند با مراجعه به بانک عامل منتشرکننده، اوراق خود را پیش از سررسید نقد کنند. این ویژگی باعث افزایش نقدشوندگی این ابزار مالی شده است.
انواع اوراق مشارکت در ایران
اوراق مشارکت در ایران شامل چند دسته اصلی تعریف می‌شوند که هر یک ویژگی‌ها و کاربردهای متفاوتی دارند:
1. اوراق مشارکت ساده
این نوع از اوراق، رایج‌ترین فرم هستند. دولت یا نهادهای خصوصی آن‌ها را برای تأمین مالی پروژه‌هایی مانند ساخت‌وساز، انرژی یا حمل‌ونقل منتشر می‌کنند. سود این اوراق معمولاً به‌صورت علی‌الحساب به‌صورت دوره‌ای پرداخت می‌شود و در سررسید اصل سرمایه بازمی‌گردد.
2. اوراق مشارکت قابل تبدیل به سهام
این اوراق علاوه بر پرداخت سود، در پایان دوره قابلیت تبدیل به سهام همان شرکت منتشرکننده را دارند. این ویژگی برای سرمایه‌گذارانی جذاب است که می‌خواهند از سود اوراق بهره‌مند شوند و در صورت موفقیت پروژه، سهامدار شرکت نیز شوند. تصمیم تبدیل در سررسید یا طبق شرایط از پیش تعیین‌شده انجام می‌شود.
3. اوراق مشارکت قابل تعویض با سهام
برخلاف نوع قبلی، این اوراق به سهام شرکت دیگری (معمولاً پذیرفته‌شده در بورس) قابل تعویض‌اند. به‌عنوان مثال، ممکن است شرکت دولتی صادرکننده اوراق، سهام یک شرکت بورسی را در اختیار داشته باشد و در سررسید، سرمایه‌گذار بتواند اوراق خود را با آن سهام تعویض کند. این نوع برای دولت نیز کاربرد دارد تا از سهام مازاد خود استفاده کند.
4. اوراق مشارکت دارای مجوز بانک مرکزی
این دسته برای طرح‌های بزرگ عمرانی یا ملی مانند ساخت بزرگراه، سد، مترو یا نیروگاه منتشر می‌شوند. بانک مرکزی برای اطمینان از سلامت مالی و عدم اختلال در سیاست‌های پولی، انتشار این نوع اوراق را کنترل و تأیید می‌کند. به‌دلیل پشتوانه دولتی و تضمین پرداخت سود و اصل، این اوراق کم‌ریسک محسوب می‌شوند.
نحوه خرید اوراق مشارکت
برای خرید اوراق مشارکت در ایران، اگر اوراق از نوع غیربورسی باشد، کافی است با مدارک شناسایی به یکی از شعب بانک عامل مراجعه کرده و در زمان پذیره‌نویسی، نسبت به خرید اقدام کنید. اما در صورت بورسی بودن اوراق، سرمایه‌گذار باید ابتدا کد بورسی دریافت کرده، وارد سامانه معاملاتی کارگزاری مورد نظر شود و سفارش خرید خود را به‌صورت آنلاین ثبت کند؛ سپس اوراق در حساب معاملاتی وی نمایش داده خواهد شد.
هدف از انتشار اوراق مشارکت
هدف اصلی انتشار اوراق مشارکت، جذب سرمایه از عموم مردم برای تأمین مالی پروژه‌های عمرانی، صنعتی و زیربنایی در بخش‌های دولتی یا خصوصی است. در واقع، اوراق مشارکت نوعی ابزار مالی برای تامین مالی جمعی محسوب می‌شود، زیرا با تجمیع منابع خرد سرمایه‌گذاران، امکان اجرای طرح‌های بزرگ اقتصادی فراهم می‌شود.
جمع‌بندی
اوراق مشارکت، به‌عنوان یکی از ابزارهای اصلی تامین مالی، پلی میان سرمایه‌گذاران با پروژه‌های بزرگ عمرانی و اقتصادی ایجاد می‌کند. این اوراق با سود مشخص، ریسک پایین، و امکان معامله در بازار ثانویه، گزینه‌ای مطمئن برای سرمایه‌گذاران و ابزاری کارآمد برای توسعه زیرساخت‌ها هستند. تنوع انواع اوراق و سازوکار شفاف خرید آن‌ها، نقش موثری در به‌کارگیری سرمایه‌های مردمی در مسیر رشد اقتصادی کشور ایفا می‌کند.
