در دنیای پرتلاطم اقتصاد امروز، سرمایه‌گذاران همواره به دنبال راه‌هایی برای کنترل ریسک و پیش‌بینی نوسانات بازار هستند. یکی از ابزارهای مالی که در این مسیر بسیار کارآمد و توجه است، قرارداد آتی است. در بازار سرمایه ایران، به‌ویژه در بورس کالای ایران، بازار و قرارداد آتی جایگاه ویژه‌ای دارد و با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، به یکی از ابزارهای محبوب میان معامله‌گران تبدیل شده است. در این مقاله، ابتدا نگاهی کلی به تعریف بازار آتی داریم و سپس به‌صورت دقیق به بررسی ویژگی‌های قرارداد آتی در بازار ایران می‌پردازیم.
تعریف قرارداد آتی چیست؟
قرارداد آتی، توافق‌نامه‌ای رسمی بین خریدار و فروشنده است که بر اساس آن، طرفین متعهد می‌شوند مقدار مشخصی از یک دارایی معین را در تاریخ مشخص آینده و با قیمت توافق‌شده فعلی، مبادله کنند. به طور کلی قرارداد آتی، قراردادی است که به موجب آن فروشنده متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که در حال حاضر تعیین می‌شود، بفروشد و در مقابل، خریدار نیز متعهد به خرید آن است. این دارایی می‌تواند یک کالای فیزیکی یا ابزار مالی مانند سهام باشد.
ویژگی‌های قرارداد آتی در بازار ایران
در ادامه، مهم‌ترین و کاربردی‌ترین ویژگی‌های قرارداد آتی را بررسی می‌کنیم که آن را به ابزاری دقیق برای مدیریت ریسک تبدیل کرده است:
1. دارایی پایه مشخص
هر قرارداد آتی بر پایه یک دارایی خاص تعریف می‌شود. این دارایی می‌تواند کالایی مانند زعفران، زیره، پسته، طلا، مسکن، یا حتی سهام باشد. تمام مفاد و شرایط قرارداد، مانند کیفیت، کمیت و قیمت، بر اساس ویژگی‌های این دارایی پایه تنظیم می‌شود.
2. اندازه استاندارد قرارداد
قراردادهای آتی از نظر حجم و اندازه کاملا استاندارد هستند. برای مثال، در بورس کالای ایران اندازه هر قرارداد آتی زعفران برابر با 250 گرم است. بنابراین، اگر معامله‌گری چهار قرارداد خریداری کند، معادل 1 کیلوگرم زعفران را تحت پوشش دارد. این استانداردسازی به شفافیت معاملات و سهولت تصمیم‌گیری کمک می‌کند.
3. وجه تضمین اولیه
برای ورود به بازار آتی، هر معامله‌گر موظف است مبلغی به‌عنوان وجه تضمین اولیه پرداخت کند. این مبلغ، درصدی از ارزش قرارداد است که به‌عنوان ضمانت حسن انجام تعهدات عمل می‌کند. میزان این وجه تضمین توسط بورس کالا تعیین و با توجه به شرایط بازار روزانه تعدیل می‌شود.
4. حداقل وجه تضمین (سطح مارجین نگهداری)
در صورتی‌که به دلیل نوسانات بازار، میزان موجودی حساب از سطح مشخصی پایین‌تر رود، اخطار مارجین صادر شده و معامله‌گر موظف است حساب خود را شارژ کند. عدم تامین وجه تا مهلت مقرر، منجر به بسته شدن اجباری موقعیت معاملاتی خواهد شد.
5. قیمت تسویه روزانه
در پایان هر روز معاملاتی، بورس کالا قیمت تسویه روزانه را اعلام می‌کند که مبنای محاسبه سود و زیان معامله‌گران است. سود و زیان هر معامله‌گر بر اساس این قیمت به‌صورت روزانه به حساب وی واریز یا از آن کسر می‌شود. همچنین این قیمت، پایه‌ای برای شروع معاملات روز بعد محسوب می‌شود.
6. دامنه نوسان روزانه
برای کنترل هیجانات بازار، سازمان بورس دامنه مشخصی برای نوسان قیمت روزانه در نظر گرفته است. به‌عنوان مثال، ممکن است نوسان روزانه هر قرارداد به مثبت یا منفی 5 درصد محدود شود. این ویژگی از شکل‌گیری حباب‌های قیمتی و زیان‌های سنگین جلوگیری می‌کند.
مزایای بازار آتی در ایران
بازار آتی در ایران، به‌واسطه طراحی ساختارمند و شفاف، مزایای بسیاری را برای معامله‌گران، تولیدکنندگان و سرمایه‌گذاران فراهم کرده است. در ادامه به مهم‌ترین مزایای این بازار اشاره می‌کنیم:
1. معافیت مالیاتی
یکی از جذاب‌ترین ویژگی‌های قراردادهای آتی در ایران، معافیت از مالیات بر درآمد سرمایه است. این مزیت باعث می‌شود هزینه‌های جانبی کاهش یابد و بازده خالص معامله‌گران افزایش یابد.
2. اهرم مالی (Leverage)
در بازار آتی، لازم نیست کل مبلغ قرارداد پرداخت شود. با پرداخت درصدی از ارزش قرارداد به‌عنوان وجه تضمین، می‌توان وارد موقعیت معاملاتی شد. این موضوع بازدهی بالقوه را بالا می‌برد؛ البته لازم است به ریسک بالاتر نیز توجه داشت.
3. کارمزد پایین‌تر نسبت به بازار سهام
معاملات قرارداد آتی با کارمزد کمتری نسبت به خرید و فروش سهام انجام می‌شود. این ویژگی برای معامله‌گرانی که معاملات پرتکرار دارند، بسیار سودمند است.
4. تسویه روزانه سود و زیان
در پایان هر روز معاملاتی، سود یا زیان معاملات به‌صورت اتوماتیک تسویه می‌شود. این سیستم به کاهش ریسک نکول (عدم ایفای تعهدات) طرفین کمک می‌کند و باعث افزایش شفافیت بازار می‌شود.
5. بازار دوطرفه
در بازار آتی، برخلاف بازارهای سنتی، امکان کسب سود هم از افزایش قیمت و هم از کاهش قیمت وجود دارد. این ویژگی، بازار را برای تحلیلگران حرفه‌ای و معامله‌گران کوتاه‌مدت بسیار جذاب می‌سازد.
6. کاهش ریسک سرمایه‌گذاری
سازوکارهایی مانند وجه تضمین، تسویه روزانه، دامنه نوسان، و نظارت سازمان بورس، همه به کاهش ریسک سرمایه‌گذاری کمک می‌کنند. به‌ویژه برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان کالا، بازار آتی ابزاری کارآمد برای پوشش ریسک قیمت است.
جمع‌بندی
قرارداد آتی یکی از پیشرفته‌ترین ابزارهای مالی در بازار سرمایه ایران است که با ویژگی‌هایی همچون دارایی پایه مشخص، استانداردسازی اندازه قرارداد، وجود وجه تضمین، تسویه روزانه، و دامنه نوسان کنترل‌شده، بستری امن و شفاف برای فعالیت سرمایه‌گذاران فراهم کرده است. همچنین مزایایی مانند معافیت مالیاتی، امکان استفاده از اهرم مالی، و دوطرفه بودن بازار، باعث شده این ابزار نه‌تنها برای پوشش ریسک، بلکه برای کسب سود در نوسانات بازار نیز بسیار کارآمد باشد.
