در دنیای سرمایهگذاری، ابزارهای مالی متنوعی برای تامین مالی و مشارکت سرمایهگذاران توسعه یافتهاند. در بازار سرمایه ایران نیز در کنار سهام شرکتها، انواع اوراق بدهی مانند اوراق مشارکت و اوراق خزانه به کار گرفته میشوند. یکی از ابزارهای نوین مالی اسلامی که اخیرا برای سرمایهگذاری در بخش کشاورزی مورد توجه قرار گرفته، اوراق مساقات است. این اوراق با هدف تامین مالی طرحهای باغداری و مشارکت سرمایهگذاران در سود حاصل از محصولات باغی طراحی شدهاند.
تعریف اوراق مساقات و ساختار آن
اوراق مساقات اوراق بهاداری است که نشاندهنده مالکیت مشاع دارندگان اوراق در یک یا چند باغ مثمر معیّن یا سایر نهادههای باغی است. در واقع دارندگان این اوراق به صورت مشترک مالک منافع باغهایی میشوند که بهرهبرداری از آنها به واسطه عقد مساقات (قرارداد اسلامی باغبانی) به یک باغبان یا عامل سپرده شده است. بر مبنای این ساختار، ناشر اوراق وجوه سرمایهگذاران را جمعآوری کرده و با آن دارایی پایه (باغهای میوه مناسب) را خریداری میکند. سپس ناشر به وکالت از طرف دارندگان اوراق، باغهای مذکور را طی قرارداد مساقات در اختیار باغبان (عامل) قرار میدهد تا عملیات باغداری و تولید محصول را انجام دهد. به این ترتیب نقشهای اصلی در قرارداد مشخص است؛ دارندگان اوراق نقش مالکین (مشترک) باغ را دارند، ناشر نقش وکیل مالکین را ایفا میکند و باغبان نقش عامل را بر عهده دارد.
روش کار اوراق مساقات به چه صورت است؟
اوراق مساقات ماهیتا یک نوع صکوک (اوراق تامین مالی اسلامی) ویژه حوزه باغداری است و برخلاف اوراق معمول مانند اوراق مشارکت دولتی، سود ثابتی از پیش تعیینشده ندارد. سود این اوراق وابسته به عملکرد واقعی باغ است و پس از فروش محصول محاسبه میشود. به بیان دیگر، بازدهی اوراق مساقات متغیر و مشارکتی است؛ یعنی سود حاصل از فروش میوهها و محصولات باغی طبق قرارداد بین عامل (باغبان) و سرمایهگذاران تقسیم میشود. ابتدا سهم باغبان طبق قرارداد پرداخت شده و سپس سود باقیمانده میان دارندگان اوراق توزیع میگردد. حتی ناشر اوراق پس از فروش محصول میتواند کارمزدی به عنوان حقالوکاله خود برداشت کرده و باقیمانده را به سرمایهگذاران بدهد. سود معمولا سالانه تقسیم میشود و میزان آن به عوامل مختلفی از جمله مقدار محصول برداشتشده، قیمت فروش محصولات در بازار و هزینههای باغداری بستگی دارد.
ویژگیها و مزایای اوراق مساقات
اوراق مساقات دارای ویژگیهایی است که آن را به ابزاری متمایز و جذاب برای سرمایهگذاری در بخش کشاورزی تبدیل میکند. مهمترین ویژگیها و مزایای این اوراق عبارتاند از:
1. مالکیت مشاع در دارایی واقعی:
دارندگان اوراق به صورت مشترک مالک باغها یا منابع باغی مشخصی هستند و سرمایه آنها صرف تملک دارایی فیزیکی (زمین و درختان مثمر) میشود. این پشتوانه دارایی واقعی میتواند ریسک سرمایهگذاری را تا حدی کاهش دهد و اطمینان خاطر بیشتری برای سرمایهگذاران فراهم کند.
2. بازدهی مشارکتی و بالقوه بالاتر:
در اوراق مساقات نرخ سود از پیش تعیین نشده و تابع عملکرد پروژه است. اگر پروژه باغداری موفق و پرمحصول باشد، سرمایهگذاران نیز سود بیشتری کسب میکنند. به عبارت دیگر سود بین عامل و سرمایهگذاران به نسبت توافقشده تقسیم میشود. این مشارکت در سود باعث میشود سرمایهگذار در عواید طرح سهیم شود و در صورت موفقیت طرح، بازدهی بالقوهای بالاتر از اوراق با درآمد ثابت کسب کند (البته در صورت عملکرد ضعیف باغ، سود کمتری نیز حاصل خواهد شد).
3. قابلیت معامله در بازار ثانویه:
اوراق مساقات پس از انتشار، در بازار ثانویه قابل خرید و فروش هستند. دارندگان اوراق میتوانند مانند سهام یا سایر اوراق بهادار، این اوراق را قبل از سررسید (در صورت داشتن سررسید معین) یا قبل از پایان طرح به فروش برسانند. وجود بازار ثانویه برای این اوراق به نقدشوندگی سرمایهگذاری کمک میکند؛ بدین ترتیب اگر سرمایهگذار به وجه نقد نیاز پیدا کند، مجبور نیست تا پایان پروژه صبر کند و میتواند اوراق خود را به سرمایهگذار دیگری واگذار نماید.
4. توزیع ریسک و ریسک پایینتر نسبت به سرمایهگذاری مستقیم:
مشارکت در قالب اوراق، ریسکهای یک پروژه کشاورزی را بین تعداد زیادی سرمایهگذار توزیع میکند. هر دارنده اوراق تنها بخشی از پروژه را مالک است. بنابراین ریسکهای عملیاتی (مانند خسارت محصول یا نوسان قیمت) سرشکن میشود. از سوی دیگر، حضور یک نهاد واسط مالی و نظارت مؤسسه امین بر اجرای طرح باعث کاهش ریسکهای نظارتی و اطمینان از صحت عملکرد عامل میشود. مجموعه این عوامل باعث شده بسیاری از کارشناسان مالی، اوراق مساقات را ابزاری با ریسک نسبی پایین و در عین حال بازدهی مناسب توصیف کنند.
5. کمک به توسعه بخش کشاورزی:
سرمایهای که از طریق انتشار اوراق مساقات جمعآوری میشود مستقیما صرف توسعه باغها و افزایش تولید محصولات کشاورزی میگردد. این امر علاوه بر سودآوری برای سرمایهگذاران، به رشد پایدار بخش کشاورزی و تامین محصولات استراتژیک کمک میکند. مطالعات نشان داده است که بهکارگیری صکوکی مانند اوراق مساقات میتواند ابزار مؤثری برای هدایت سرمایههای راکد به سمت فعالیتهای مولد اقتصادی باشد و به خصوص در کشورهایی مانند ایران که با کمبود ابزارهای متنوع مالی روبهرو هستند، نقش مهمی در تنوعبخشی به بازار سرمایه ایفا کند.
نحوه سرمایهگذاری در اوراق مساقات
سرمایهگذاران علاقهمند میتوانند از طریق بورس اوراق بهادار ایران در اوراق مساقات مشارکت کنند. پیش از هر چیز باید اطلاعات کافی درباره ماهیت و کارکرد اوراق مساقات کسب کنید. مطالعه اطلاعیهها و گزارشهای منتشر شده توسط سازمان بورس و اوراق بهادار یا نهادهای مالی منتشرکننده این اوراق به درک بهتر شما کمک میکند. برای نمونه، ممکن است جزئیات یک پروژه باغداری از طریق اطلاعیه رسمی اعلام شود که شامل اطلاعاتی درباره نوع محصول، دوره طرح، شرایط مشارکت و بازدهی پیشبینیشده آن است.
نتیجهگیری
اوراق مساقات ابزاری تخصصی برای تامین مالی بخش باغداری است که با تکیه بر مالکیت مشاع بر دارایی واقعی و سازوکار مشارکتی، پلی بین بازار سرمایه و اقتصاد کشاورزی ایجاد میکند. این اوراق با حذف سود ثابت و وابستگی بازده به عملکرد واقعی پروژه، گزینهای مناسب برای سرمایهگذارانی است که بهدنبال ترکیب بازده بالقوه بالاتر با پشتوانه دارایی فیزیکی و توزیع ریسک هستند. در نهایت، توسعه بازار اوراق مساقات میتواند همزمان به تنوعبخشی ابزارهای مالی، تعمیق بازار سرمایه و تقویت سرمایهگذاری مولد در بخش کشاورزی کشور منجر شود.
