اقتصاد تنها به اعداد و نمودارها محدود نیست؛ بلکه در قلب آن ابزاری وجود دارد که زبان مشترک سرمایه‌گذاران، کسب‌وکارها و حتی دولت‌هاست. این ابزارها به ظاهر چند صفحه کاغذ یا یک ورودی دیجیتال در سامانه‌های معاملاتی هستند، اما در واقع پلی میان صاحبان سرمایه و نیازمندان به تامین مالی ایجاد می‌کنند. اگر اسکناس یک وسیله مبادله در اقتصاد خرد باشد، اوراق بهادار پایه‌گذار معاملات و سرمایه‌گذاری در اقتصاد کلان محسوب می‌شود.
برای اطلاعات بیشتر در مورد اوراق بهادار با تا انتهای مقاله همراه باشید.
تعریف اوراق بهادار به زبان ساده
از منظر حقوقی و قانونی طبق تعریف سازمان بورس و اوراق بهادار ایران، اوراق بهادار به هر نوع ورقه یا مدرکی اطلاق می‌شود که بیانگر حقوق مالی قابل نقل‌وانتقال برای دارنده آن باشد. از دیدگاه اقتصادی نیز، اوراق بهادار نوعی ابزار مالی قابل معامله است که می‌تواند نشانگر مالکیت (همچون سهام)، رابطه بستانکاری (همچون اوراق بدهی) یا حقی مشتق از دارایی‌های دیگر باشد. این دو نگاه نشان می‌دهد که اوراق بهادار هم یک نهاد حقوقی است و هم یک محصول اقتصادی می‌باشد.
معرفی انواع اوراق بهادار
بر اساس تقسیم‌بندی رایج، اوراق بهادار به چهار دسته کلی تقسیم می‌شود.
1. اوراق سهام
سهام در اوراق بهادار، رایج‌ترین نوع اوراق بهادار در بورس‌های دنیا و ایران است و بیانگر سهم مالکیت در سرمایه و دارایی شرکت سهامی بوده و حقوقی مانند دریافت سود، حق رأی در مجامع و مشارکت در مدیریت را برای دارنده ایجاد می‌کند.
انواع متداول سهام در ایران عبارت‌اند از:
• سهام عادی: حق رأی، حق دریافت سود و حق تقدم در خرید سهام جدید.
• سهام ممتاز: سود ثابت یا امتیازات خاص با اولویت در دریافت مطالبات.
• حق‌تقدم سهام: امکان خرید سهام جدید پیش از عرضه عمومی.
• سهام جایزه: سهامی که در پی افزایش سرمایه و به‌صورت رایگان به سهام‌داران فعلی تخصیص می‌یابد.
• سهام با نام و بی‌نام: سهام با نام، مالکیت ثبت‌شده دارد و ارتباط با سهام‌دار را تسهیل می‌کند؛ سهام بی‌نام، در وجه حامل و قابل انتقال آزاد است.
2. اوراق بدهی
اوراق بدهی، دسته‌ای از اوراق بهادار با درآمد ثابت هستند که خریدار آن در واقع با خرید این اوراق، منابع مالی خود را به‌صورت وام در اختیار دولت یا شرکت‌های معتبر قرار می‌دهد. ناشر این اوراق متعهد می‌شود اصل سرمایه و سود آن را در سررسید مشخص بازپرداخت کند. این ابزار مالی نه‌تنها امکان تامین سرمایه موردنیاز برای اجرای پروژه‌ها و تامین نقدینگی سازمان‌ها و دولت‌ها را فراهم می‌کند، بلکه برای سرمایه‌گذاران نیز به‌عنوان راهکاری جهت کاهش نوسان و مدیریت ریسک سبد سرمایه‌گذاری به کار می‌رود.
انواع رایج اوراق بدهی:
• اوراق قرضه با سود ثابت: اوراقی که نرخ بهره آن‌ها از ابتدا مشخص می‌شود و تا پایان دوره سررسید بدون تغییر به سرمایه‌گذار پرداخت می‌گردد.
• اوراق قرضه با سود شناور: اوراقی که نرخ بهره آن‌ها بر اساس شاخص یا نرخ مرجع متغیر بوده و در دوره‌های زمانی معین تعدیل می‌شود.
• اوراق قرضه با یک سررسید: اوراقی که بازپرداخت اصل و سود در یک تاریخ معین و واحد انجام می‌گیرد.
• اوراق قرضه با بیش از یک سررسید: اوراقی که پرداخت اصل یا سود آن‌ها در چند مرحله و در تاریخ‌های جداگانه انجام می‌شود.
3. اوراق مشتقه
اوراق مشتقه، قراردادهای مالی هستند که ارزششان از تغییرات قیمت یک دارایی پایه مانند سهام، کالا، ارز یا شاخص‌های بازار ناشی می‌شود. این اوراق امکان کسب سود یا پوشش ریسک را بدون نیاز به مالکیت مستقیم دارایی فراهم می‌کنند. از مهم‌ترین انواع آن می‌توان به قراردادهای آتی، اختیار معامله و معاوضه اشاره کرد که هر کدام کاربردهای خاصی در سرمایه‌گذاری و مدیریت ریسک دارند.
از جمله ابزارهای رایج اوراق مشتقه:
• قرارداد آتی: توافق الزام‌آور برای خرید یا فروش یک دارایی مشخص با قیمت و تاریخ معین در آینده، معمولا در بستر بورس، با هدف پوشش ریسک نوسان قیمت.
• اختیار معامله: قراردادی که حق (نه الزام) خرید یا فروش یک دارایی پایه را در بازه زمانی و قیمت تعیین‌شده به خریدار می‌دهد، درحالی‌که فروشنده ملزم به اجرای تعهد در صورت اعمال اختیار است.
• قرارداد معاوضه: توافق میان دو طرف برای تبادل منافع یا جریان‌های نقدی ناشی از دو دارایی مختلف، در دوره زمانی معین و نسبت مشخص، معمولاً در خارج از بازار رسمی.
4. اوراق اخزا
اوراق خزانه اسلامی یا اخزا، نوعی اوراق بدهی دولتی با ماهیت بدون ریسک هستند که برای تامین مالی پروژه‌ها و تسویه بدهی‌های دولت به ویژه در قبال پیمانکاران منتشر می‌شوند. این اوراق به دارنده امکان می‌دهد یا تا سررسید تعیین‌شده صبر کرده و اصل مبلغ اسمی را از دولت دریافت کند، یا پیش از سررسید آن را در بازار ثانویه به قیمت روز نقد کند. انتشار اخزا به دولت کمک می‌کند بدون اتکای مستقیم به منابع بانک مرکزی، سرمایه مورد نیاز را از بخش غیردولتی جذب کرده و فشار بر نظام بانکی را کاهش دهد؛ در نتیجه به تثبیت و پایداری بازار پول و سرمایه کشور یاری می‌رساند.
5. اوراق صکوک
اوراق صکوک، گونه‌ای از اوراق بهادار منطبق با اصول مالی اسلامی هستند که به‌جای دریافت بهره (ربا)، بر مبنای مالکیت واقعی یا منافع دارایی‌ها و پروژه‌ها طراحی می‌شوند. این اوراق برای تامین مالی طرح‌های مشخص به کار می‌روند و سرمایه‌گذاران را در سود یا منافع آن‌ها شریک می‌سازند. ساختار صکوک تنوع زیادی دارد و متناسب با ماهیت هر پروژه، نوع خاصی از آن منتشر می‌شود.
معرفی انواع اوراق صکوک:
• صکوک قرض‌الحسنه: اوراقی که در آن سرمایه‌گذاران بدون دریافت بهره، سرمایه در اختیار ناشر قرار می‌دهند و در سررسید فقط اصل مبلغ را دریافت می‌کنند.
• صکوک وقف: اوراقی برای تامین مالی پروژه‌های عام‌المنفعه که دارندگان آن همچون واقف، منافع را به نفع جامعه واگذار می‌کنند.
• صکوک منفعت: اوراقی که منافع آتی یک دارایی (مانند حق‌الامتیاز) را به سرمایه‌گذار واگذار کرده و او را شریک در درآمدهای آتی می‌کند.
• صکوک مرابحه: اوراقی که سرمایه‌گذار را مالک مشاع کالای خریداری‌شده می‌داند و سود حاصل از فروش آن بین دارندگان اوراق تقسیم می‌شود.
• صکوک استصناع: اوراقی که برای تأمین مالی ساخت یک دارایی خاص منتشر و پس از تکمیل، مالکیت به سرمایه‌گذار منتقل می‌شود.
• اوراق مشارکت: اوراقی که سرمایه‌گذار را در سود حاصل از پروژه‌های عمرانی یا اقتصادی شریک می‌سازد.
• اوراق اجاره (صکوک اجاره): اوراقی که درآمد آن از اجاره بهای دارایی خریداری‌شده برای پروژه، به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شود.
• اوراق سلف: قرارداد پیش‌خرید کالا با قیمت توافقی که مبلغ آن پیشاپیش به تولیدکننده پرداخت می‌شود.
• صکوک جعاله: اوراقی که منابع آن برای اجرای یک کار مشخص جمع‌آوری شده و دستمزد عامل پروژه از محل درآمد تأمین می‌شود.
• صکوک رهنی: اوراقی که پشتوانه آن مطالبات وثیقه‌دار بوده و از محل بازپرداخت این مطالبات سودآوری دارد.
• اوراق خرید دین: اوراقی با پشتوانه مطالبات مدت‌دار شرکت‌ها که به سرمایه‌گذاران واگذار می‌شود.
• صکوک مضاربه: اوراقی که سرمایه‌گذار را در فعالیت تجاری یا تولیدی با تقسیم سود توافقی شریک می‌کند.
• اوراق مزارعه: اوراقی که سرمایه‌گذار را شریک در محصول زمین کشاورزی تحت مدیریت عامل مزارعه می‌کند.
• اوراق مساقات: اوراقی که سرمایه‌گذار را در منافع و محصول باغ تحت مدیریت عامل مساقات شریک می‌سازد.
6. اوراق بهادار ترکیبی
اوراق بهادار ترکیبی، گونه‌ای از ابزارهای مالی نوآورانه هستند که به‌طور هم‌زمان ویژگی‌های ساختاری سهام و اوراق بدهی را در خود جای می‌دهند. این اوراق از یک‌سو به دارنده حقوقی مشابه سهام‌داران مانند مشارکت در سود یا حق‌تصمیم‌گیری محدود اعطا می‌کنند و از سوی دیگر، برای ناشر تعهدات مالی مشابه اوراق قرضه، نظیر پرداخت سود دوره‌ای یا بازپرداخت اصل مبلغ، ایجاد می‌نمایند. طراحی این اوراق با هدف ایجاد توازن میان پایداری درآمد و پتانسیل رشد سرمایه انجام می‌شود تا سرمایه‌گذاران بتوانند بر اساس درجه ریسک‌پذیری و اهداف مالی خود، ترکیبی بهینه از امنیت و بازده را تجربه کنند.
نتیجه‌نهایی
در مجموع اوراق بهادار به‌عنوان شالوده بازارهای مالی، ابزارهایی انعطاف‌پذیر برای تامین مالی، مدیریت ریسک و توسعه سرمایه‌گذاری محسوب می‌شوند. تنوع این اوراق از سهام و بدهی تا مشتقه، صکوک، اخزا و ترکیبی، امکان طراحی سبد سرمایه‌گذاری متناسب با اهداف و میزان ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران را فراهم می‌کند. کارکرد صحیح و شفاف این ابزارها نه‌تنها به تخصیص بهینه منابع و رشد اقتصادی کمک می‌کند، بلکه موجب تقویت اعتماد و کارایی در بازار سرمایه می‌شود. آینده بازارهای مالی، به نوآوری در ساختار اوراق بهادار و سازگاری آن‌ها با الزامات اقتصادی و مقرراتی وابسته خواهد بود.
