در دنیای امروز، هیچ اقتصادی به‌طور کامل از سایر کشورها جدا نیست. تجارت بین‌المللی، جریان سرمایه، بدهی‌های خارجی و حتی تحولات سیاسی جهانی به‌طور مستقیم بر ارزش پول ملی هر کشور تأثیر می‌گذارد. نظام ارزی یا رژیم ارزی، مجموعه‌ای از قواعد و سیاست‌هاست که بانک مرکزی برای مدیریت نرخ ارز و حفظ ثبات پولی به کار می‌گیرد. انتخاب درست این نظام می‌تواند موتور رشد اقتصادی باشد و انتخاب غلط آن، بحران‌های مالی را شدت بخشد.
در ادامه بیشتر با این موضوع آشنا خواهیم شد.
تعریف نظام ارزی به زبان ساده
نظام ارزی در واقع چارچوبی از مقررات و راهبردهای اقتصادی است که توسط بانک مرکزی برای هدایت و کنترل نرخ برابری پول ملی در برابر ارزهای بین‌المللی پیاده‌سازی می‌شود. این چارچوب، نوعی نقشه راه برای مدیریت بازار ارز محسوب می‌شود و با هدف حفظ ثبات پولی و جلوگیری از نوسانات مخرب اجرا می‌گردد. انتخاب و تنظیم این نظام، تحت تاثیر مجموعه‌ای از عوامل کلان اقتصادی قرار دارد؛ از جمله حجم مبادلات تجاری با سایر کشورها، سطح جذب سرمایه‌گذاری خارجی، میزان تولید ناخالص داخلی (GDP) و وضعیت بدهی‌های عمومی دولت. تغییرات در هر یک از این شاخص‌ها می‌تواند مسیر حرکت نرخ ارز را دگرگون کرده و حتی ضرورت بازنگری در سیاست‌های ارزی را ایجاد کند.
معرفی 5 نوع از نظام‌های ارزی
برای دستیابی به اهداف کلان اقتصادی و مدیریت ارزش پول ملی، دولت‌ها و بانک‌های مرکزی از الگوهای متفاوتی در تعیین و کنترل نرخ ارز استفاده می‌کنند. هر یک از این نظام‌ها دارای چارچوب‌ها، مزایا و محدودیت‌های خاص خود هستند و انتخاب آنها، آثار مهمی بر ثبات اقتصادی، سیاست‌های پولی و حتی جریان سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی می‌گذارد. آنچه در ادامه گفته شده، مروری تحلیلی بر رایج‌ترین مدل‌های نظام ارزی است.
۱. نظام ارزی ثابت
در این ساختار، نرخ ارز کشور به یک ارز واحد معتبر بین‌المللی یا مجموعه‌ای از ارزها متصل می‌شود. بانک مرکزی با استفاده از ذخایر ارزی و خرید و فروش ارز، نرخ را در یک سطح از پیش تعیین‌شده حفظ می‌کند.
مزایا: کاهش نوسانات ارزی، پیش‌بینی‌پذیر شدن محیط سرمایه‌گذاری، کنترل بهتر تورم.
محدودیت‌ها: الزام به ذخایر ارزی بالا و شکنندگی در شرایط بحران یا فشارهای سفته‌بازی.
۲. نظام ارزی شناور
در این مدل، نرخ ارز به سازوکار عرضه و تقاضای بازار سپرده می‌شود و دولت مداخله مستقیم ندارد.
انواع آن شامل:
• شناور آزاد: بازار کاملا تعیین‌کننده نرخ است.
• شناور مدیریت‌شده: دولت یا بانک مرکزی در مواقع خاص، از طریق ابزارهایی مانند تنظیم نرخ بهره یا سیاست ورود و خروج سرمایه، دامنه تغییرات را کنترل می‌کند.
پویژگی برجسته: انعطاف بالا در واکنش به شرایط اقتصادی اما با ریسک نوسانات شدید در نبود سیاست‌های مکمل.
۳. نظام ارزی خزنده مرزدار (BBC)
این شیوه که در ادبیات اقتصادی به مدل Band, Basket, Crawl شهرت دارد، نرخ ارز را در محدوده‌ای مشخص (مرز) نگه می‌دارد، بر اساس میانگین چند ارز معتبر (سبد) تنظیم می‌کند و تغییرات را به‌صورت تدریجی (خزندگی) اعمال می‌نماید. کاربرد این مدل، ایجاد تعادل میان ثبات ارزی و انعطاف‌پذیری در برابر شوک‌های اقتصادی است و در برخی اقتصادهای نوظهور دوام قابل‌توجهی داشته است.
۴. نظام ارزی میخکوب خزنده
در این رویکرد، ارزش پول ملی به یک ارز یا سبد ارزی وابسته است اما نرخ آن به‌صورت مرحله‌ای و همگام با تحولات اقتصادی تغییر می‌کند. استفاده از این مدل معمولا هنگام تورم اقتصادی بالا یا کاهش ذخایر ارزی رایج است. اما در صورت عدم مدیریت صحیح، می‌تواند به بی‌ثباتی شدید و سقوط ارزش پول منجر شود.
۵. نظام هیئت ارزی
در این ساختار سخت‌گیرانه، صدور هر واحد پول داخلی منوط به داشتن معادل آن در ذخایر ارزی بانک مرکزی است.
مزایا: کنترل شدید نقدینگی، ثبات بالای نرخ ارز، کاهش ریسک تورم و سفته‌بازی.
چالش‌ها: کاهش استقلال سیاست پولی و محدودیت در واکنش سریع به تغییرات اقتصادی، چراکه افزایش نقدینگی فقط با رشد ذخایر ارزی ممکن است.
رویکرد سنتی و جدید در ارزیابی نظام‌های ارزی
در ارزیابی سنتی، نظام‌های ارزی به دو دسته ثابت و شناور تقسیم می‌شوند؛ نظام ثابت با کاهش نوسانات ارزی و هزینه‌های مبادلاتی، زمینه‌ای پایدار برای تجارت و کنترل تورم ایجاد می‌کند، اما به انعطاف‌پذیری کمتری در سیاست‌های پولی منجر می‌شود. در مقابل، نظام شناور با سپردن نرخ ارز به بازار امکان اجرای مستقل سیاست‌های پولی را فراهم کرده و به سیاست‌گذاران اجازه می‌دهد تصمیمات خود را متناسب با شرایط اقتصادی داخلی و بدون الزام به حفظ نرخ ثابت اتخاذ کنند.
انتخاب نظام ارزی برای ایران
ایران به دلیل تحریم‌ها، نوسانات درآمد نفت و وابستگی نسبی به واردات به‌طور سنتی به مدل‌های کنترل‌شده گرایش داشته است. با این حال، تجربه چند دهه اخیر نشان داده که نرخ ارز چندگانه و مداخلات سنگین دولت می‌تواند بازار سیاه ایجاد کند و شفافیت اقتصادی را کاهش دهد. یک راهکار پیشنهادی که در گزارش‌های پژوهشکده پولی و بانکی ایران مطرح شده، استفاده از شناور مدیریت‌شده همراه با سیاست‌های مکمل تثبیت تورم و تقویت تولید داخلی است. این مدل می‌تواند هم اثرات شوک‌های سیاسی و خارجی را کاهش دهد و هم فضای مناسب برای رشد صادرات غیرنفتی ایجاد کند.
جمع‌بندی
نظام ارزی قلب تپنده ثبات و رشد اقتصادی است؛ سازوکاری که نرخ ارز، تورم و جریان سرمایه را هدایت می‌کند. انتخاب درست میان مدل‌های ثابت، شناور یا ترکیبی باید بر پایه واقعیت‌های اقتصادی و ذخایر ارزی کشور باشد. تجربه ایران نشان می‌دهد سخت‌گیری بیش‌ازحد و چندگانگی نرخ ارز، بستر فساد و بی‌ثباتی می‌سازد. درحالی‌که شناور مدیریت‌شده می‌تواند سپری در برابر شوک‌های خارجی باشد. راه آینده، همگرایی انضباط پولی با انعطاف بازار برای شکل‌گیری اقتصادی پایدار است.
